Wydziedziczenie – znaczenie przyczyn i wymóg ich sprecyzowania (SN, 31.07.2025, I CSK 1992/24)

 

Wprowadzenie

Wydziedziczenie jest wyjątkową instytucją prawa spadkowego, której skutkiem jest pozbawienie uprawnionego prawa do zachowku. Z uwagi na surowość tego środka ustawodawca i orzecznictwo nakładają na spadkodawcę wysoki standard precyzji w opisie przyczyn wydziedziczenia. W postanowieniu z 31 lipca 2025 r. (I CSK 1992/24) Sąd Najwyższy przypomniał, że samo powtórzenie zwrotów ustawowych nie wystarcza. Konieczne jest wskazanie konkretnych zachowań osoby wydziedziczanej, tak aby możliwa była weryfikacja, czy przesłanki z art. 1008 k.c. rzeczywiście zaistniały.

 

Podstawy prawne i standard uzasadnienia

Zgodnie z art. 1008 k.c. spadkodawca może wydziedziczyć zstępnych, małżonka lub rodziców, jeżeli: uporczywie postępują wbrew zasadom współżycia społecznego, dopuścili się względem spadkodawcy lub jego najbliższych umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności, albo uporczywie nie dopełniają względem niego obowiązków rodzinnych. Przesłanki mają charakter wyjątkowy, dlatego testament zawierający wydziedziczenie musi – obok powołania podstawy ustawowej – opisywać zdarzenia i okoliczności z dostateczną szczegółowością.

„W przypadku, gdy spadkodawca decyduje się na skorzystanie z instytucji wydziedziczenia, to może użyć słów ustawy przy wskazaniu w testamencie przyczyny wydziedziczenia, jednak musi także wymienić konkretne przejawy zachowania spadkobiercy […].”

Postanowienie SN z 12.01.2018 r., II CSK 561/17 – przypomniane w sprawie I CSK 1992/24

Standard uzasadnienia pełni funkcję gwarancyjną: umożliwia kontrolę sądową, chroni uprawnionych do zachowku przed arbitralnością, a jednocześnie porządkuje materiał dowodowy. Lakoniczne stwierdzenia, że „spadkobierca nie dopełniał obowiązków rodzinnych” lub „postępował sprzecznie z zasadami współżycia społecznego”, bez wskazania dat, sytuacji, świadków czy skutków, narażają wydziedziczenie na nieskuteczność.

 

Wina i zerwanie więzi – kiedy wydziedziczenie jest skuteczne

Sąd Najwyższy podtrzymał utrwaloną linię orzeczniczą, zgodnie z którą wydziedziczenie z powodu zerwania więzi rodzinnych i braku kontaktu może odnieść skutek wyłącznie wtedy, gdy za taki stan rzeczy odpowiada wyłącznie wydziedziczany. Jeżeli źródło konfliktu leży po stronie spadkodawcy, a zwłaszcza obejmuje zachowania naganne (np. przemoc), wydziedziczenie nie może pełnić roli „sankcji odwetu”.

„Wydziedziczenie może być skuteczne jedynie wtedy, gdy winę za zerwanie kontaktów i ustanie więzi uczuciowej ponosi wyłącznie spadkobierca. Samo odebranie wszelkich korzyści ze spadku stanowi bowiem najsurowszą sankcję przewidzianą w prawie spadkowym.”

Por. postanowienie SN z 14.11.2019 r., IV CSK 661/18 – pogląd podzielony w I CSK 1992/24

W realiach rozpoznawanej sprawy sądy meriti ustaliły, że ciężar winy przerwania więzi spoczywał na spadkodawcach, co przesądziło o nieskuteczności wydziedziczenia oraz o zasadności roszczenia o zachowek.

 

Wątki procesowe: skarga kasacyjna i data wymagalności odsetek

Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej, przypominając publicznoprawną funkcję tego nadzwyczajnego środka zaskarżenia i rygorystyczne przesłanki z art. 3989 § 1 k.p.c. Podniesione zagadnienia prawne – w tym wymóg konkretyzacji przyczyn wydziedziczenia – uznał za już rozstrzygnięte w judykaturze. W kontekście odsetek związanych z zachowkiem wskazano, że brak przepisu ustanawiającego inną datę wymagalności uzasadnia oparcie się na art. 455 k.c., a więc na prawidłowym wezwaniu do zapłaty i wyznaczonym terminie.

„Nakładając na skarżących obowiązek wskazania i uzasadnienia oznaczonej przesłanki przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, ustawodawca zmierzał do zagwarantowania, że skarga kasacyjna […] będzie pełnić przypisane jej funkcje publicznoprawne. Ograniczenie przesłanek do czterech ma więc zapewnić, że przyjęcie skargi kasacyjnej […] jest uzasadnione jedynie w tych sprawach, w których mogą być zrealizowane jej funkcje publicznoprawne […].”

Uzasadnienie I CSK 1992/24

„Zagadnienie prawne powinno być sformułowane w oparciu o okoliczności mieszczące się w stanie faktycznym sprawy […] a jednocześnie być przedstawione w sposób ogólny i abstrakcyjny […].”

Por. SN: III CZP 33/01; III CZP 66/02; III CZP 64/02; III CZP 119/08 – cytowane w I CSK 1992/24

 

Konsekwencje praktyczne dla testatorów i pełnomocników

Po pierwsze, testament z wydziedziczeniem powinien zawierać precyzyjny opis faktów: chronologię, miejsca, świadków, korespondencję, skutki. Po drugie, warto zabezpieczyć się dowodowo już za życia spadkodawcy, gromadząc dokumenty potwierdzające zarzucane zachowania. Po trzecie, należy pamiętać, że wydziedziczenie osoby nie rozciąga się na jej zstępnych – dzieci wydziedziczonego zachowują własne roszczenia o zachowek. Wreszcie, jeśli źródłem konfliktu jest obustronna eskalacja lub wina spadkodawcy, bardziej adekwatne mogą okazać się inne instrumenty planowania spadkowego niż wydziedziczenie sensu stricto.

 

Sentencja w sprawie I CSK 1992/24

Sąd Najwyższy odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania oraz zasądził na rzecz powódki koszty postępowania kasacyjnego z ustawowymi odsetkami za opóźnienie, liczonymi po upływie tygodnia od doręczenia postanowienia zobowiązanej do dnia zapłaty.

 

Wnioski

Surowość skutków wydziedziczenia wymaga surowej precyzji w jego uzasadnieniu.

Orzeczenie z 31 lipca 2025 r. potwierdza, że skuteczne wydziedziczenie wymaga nie tylko przytoczenia podstawy z art. 1008 k.c., ale także udokumentowanego opisu konkretnych zachowań przypisanych wydziedziczanemu. W sprawach, w których zerwanie więzi jest przynajmniej częściowo następstwem postawy spadkodawcy, sankcja w postaci pozbawienia zachowku nie znajdzie oparcia. To jasny sygnał dla praktyki: testamenty „lakoniczne” przegrywają z testamentami „konkretnymi”.

W razie wątplwiości dot. podstaw prawnych wydziedziczenia - zachęcam do kontaktu z Kancelarią. Zapraszam na spotkanie w mojej siedzibie w Grodzću (Gmina Jasienica) lub do skorzystania z porady online/ telefonicznej. 

Adwokat Ewa Spannbauer-Jakubiec • 15 września 2025 r.