Przestępstwo Znęcania się – Analiza Prawna i Orzecznicza

Przestępstwo znęcania się, uregulowane w art. 207 Kodeksu karnego (k.k.), budzi wiele kontrowersji i jest przedmiotem licznych analiz prawnych oraz dyskusji doktrynalnych. Jego złożoność wynika z różnorodności form zachowań objętych tym przepisem, ich kwalifikacji prawnej, a także problemów związanych z ustaleniem zamiaru sprawcy. W artykule przeanalizujemy najważniejsze aspekty przestępstwa znęcania się, uwzględniając orzecznictwo sądowe i komentarze doktryny.

1. Przedmiot ochrony w przestępstwie znęcania się

Art. 207 k.k. chroni przede wszystkim dobro osobiste, jakim jest wolność od fizycznego i psychicznego cierpienia, szczególnie w ramach relacji rodzinnych lub stosunku zależności. W doktrynie podkreśla się, że przepis ten wykracza poza klasyczne ramy przestępstw przeciwko rodzinie i opiece, uwzględniając również ochronę osób nieporadnych z powodu wieku, stanu zdrowia czy sytuacji życiowej.

Jak wskazuje Marek Mozgawa, art. 207 chroni „należyte, wolne od znęcania się traktowanie ludzi w rodzinie oraz w stosunkach zależności” (Mozgawa, Komentarz, s. 463). Podobne stanowisko zajmują inni autorzy, którzy zwracają uwagę na szeroki zakres przedmiotowy ochrony.

2. Definicja znęcania się

Znęcanie się może mieć charakter zarówno fizyczny, jak i psychiczny.

• Znęcanie fizyczne obejmuje m.in.: bicie, przypalanie papierosem, głodzenie, odmawianie schronienia, a nawet zmuszanie do wykonywania upokarzających czynności.
• Znęcanie psychiczne polega na: obrażaniu, upokarzaniu, groźbach bezprawnych, wyszydzaniu, lżeniu, a także sprowadzaniu do domu osób, które powodują dyskomfort ofiar (np. prostytutek czy przestępców).

W uchwale Sądu Najwyższego z dnia 9 czerwca 1976 r. (VI KZP 13/75, OSNKW 1976/7–8, poz. 86) wskazano, że znęcanie się to „działanie albo zaniechanie polegające na umyślnym zadawaniu bólu fizycznego lub cierpień moralnych, powtarzające się w czasie albo jednorazowe, lecz intensywne”.

3. Formy realizacji przestępstwa znęcania się

Art. 207 k.k. rozróżnia trzy typy przestępstwa:

1. Znęcanie się zwykłe (§ 1) – obejmuje działania skierowane przeciwko osobom najbliższym lub znajdującym się w stosunku zależności od sprawcy.
2. Znęcanie się nad osobą nieporadną (§ 1a) – typ kwalifikowany wprowadzony w 2017 r. Obejmuje ofiary, które ze względu na wiek, stan psychiczny lub fizyczny są szczególnie podatne na działanie sprawcy.
3. Znęcanie się ze szczególnym okrucieństwem (§ 2) – charakteryzujące się wyjątkową brutalnością, przekraczającą intensywnością zwykłe znęcanie się.

Dodatkowo, § 3 przewiduje odpowiedzialność za znęcanie się, które doprowadza ofiarę do targnięcia się na życie. Jest to przestępstwo skutkowe, wymagające wykazania związku przyczynowego między zachowaniem sprawcy a samobójstwem lub próbą samobójczą ofiary.

4. Osoby pokrzywdzone

Zgodnie z art. 207 k.k., pokrzywdzonym może być:

• osoba najbliższa dla sprawcy (zgodnie z definicją z art. 115 § 11 k.k.),
• osoba pozostająca w stosunku zależności od sprawcy.

W uchwale SN z dnia 9 czerwca 1976 r. wskazano, że stosunek zależności występuje wówczas, gdy „pokrzywdzony nie jest zdolny z własnej woli przeciwstawić się znęcaniu i znosi je z obawy przed pogorszeniem swoich dotychczasowych warunków życiowych”.

5. Charakter przestępstwa i zamiar sprawcy

Znęcanie się jest przestępstwem formalnym – nie wymaga skutku w postaci rzeczywistego bólu czy cierpienia, wystarczy działanie lub zaniechanie sprawcy nacechowane zamiarem wyrządzenia krzywdy.

W orzecznictwie dominuje pogląd, że przestępstwo to można popełnić zarówno z zamiarem bezpośrednim, jak i ewentualnym. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 23 maja 2017 r. (III KK 157/17) stwierdził, że „przestępstwo z art. 207 § 1 k.k. może być popełnione także w zamiarze ewentualnym”.

6. Znęcanie się a inne przestępstwa

Przestępstwo znęcania się często występuje w zbiegu z innymi czynami, takimi jak:

• naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.),
• groźby karalne (art. 190 k.k.),
• przestępstwa przeciwko wolności seksualnej.

Warto jednak zauważyć, że art. 207 k.k. obejmuje bardziej złożone zachowania, które wykraczają poza jednorazowe czyny.

7. Wybrane przykłady orzecznictwa

• Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 16 grudnia 2014 r. (II AKa 221/14) – sąd uznał, że znęcanie się może być realizowane zarówno przez działanie, jak i zaniechanie, np. odmowę pożywienia czy schronienia.
• Postanowienie SN z dnia 2 sierpnia 2017 r. (II KK 133/17) – sprowadzanie do domu obcych osób, które zakłócają spokój domowników, może być formą psychicznego znęcania się.

8. Typ kwalifikowany – znęcanie się ze szczególnym okrucieństwem

Szczególne okrucieństwo, o którym mowa w art. 207 § 2, odnosi się do wyjątkowo drastycznego zachowania sprawcy. Jak podkreśla Sąd Apelacyjny w Warszawie (wyrok z dnia 8 lipca 2021 r., II AKa 313/20), szczególne okrucieństwo musi być oceniane w odniesieniu do indywidualnych cech pokrzywdzonego, takich jak jego stan fizyczny i psychiczny.

9. Odpowiedzialność za znęcanie się w kontekście prawa rodzinnego

Znęcanie się w rodzinie ma także konsekwencje poza prawem karnym. Może prowadzić do:

• ograniczenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej,
• orzeczenia rozwodu z winy sprawcy,
• nakazu opuszczenia wspólnego mieszkania.

10. Konsekwencje prawne wynikające z art. 207 Kodeksu karnego

Art. 207 k.k. przewiduje zróżnicowaną odpowiedzialność karną w zależności od okoliczności popełnienia przestępstwa:

• Podstawowa sankcja (§ 1): sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat.
• Znęcanie się na osobą nieporadną ze względu na jej wiek, stan psychiczny lub fizyczny: podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
• Znęcanie się ze szczególnym okrucieństwem (§ 2): kara wynosi od roku do 10 lat pozbawienia wolności. Przykładem może być bicie z użyciem narzędzi, głodzenie lub inne działania, które cechuje wyjątkowe nasilenie cierpienia ofiary.
• Skutek szczególny – targnięcie się na życie (§ 3): jeśli ofiara w wyniku doznanych cierpień targnie się na swoje życie, sprawca ponosi odpowiedzialność karną w wymiarze od 2 do 12 lat pozbawienia wolności.

10. Prewencja i wsparcie dla ofiar

Przestępstwo znęcania się jest objęte ściganiem z urzędu, co oznacza, że każdy, kto posiada wiedzę o takim czynie, ma obowiązek zgłoszenia go organom ścigania. Ofiary mogą korzystać z pomocy takich instytucji jak:

• ośrodki pomocy społecznej,
• fundacje i stowarzyszenia wspierające osoby dotknięte przemocą,
• Policja i prokuratura.

Podsumowanie

Przestępstwo znęcania się jest jednym z najbardziej złożonych przestępstw przeciwko rodzinie i opiece. Wymaga szczegółowego zbadania okoliczności sprawy, relacji między stronami oraz zamiaru sprawcy. Orzecznictwo i doktryna dostarczają licznych interpretacji, które pomagają w praktycznym stosowaniu art. 207 k.k., jednak każda sprawa wymaga indywidualnego podejścia.